Materia jest jednym z podstawowych pojęć zarówno w nauce, jak i filozofii. Główne pytanie filozofii, które nigdy nie zostanie ostatecznie rozwiązane, wiąże się z priorytetem świadomości lub materii. W różnych systemach filozoficznych pojęcie materii wypełnione było różnymi znaczeniami.
Pierwszym myślicielem, który użył terminu „materia”, był starożytny grecki filozof Platon. W filozofii Platona ważną rolę odgrywała idea „świata idei” przeciwstawiona „światowi rzeczy” i poprzedzająca go. Z punktu widzenia Platona materia jest substratem rzeczy. Tak więc wraz z koncepcją materii narodziła się opozycja materiału do ideału.
Paradoksalnie filozof, który kierował koncepcją materii, był idealistą – uważał ideał za pierwotny w stosunku do materii. Ale w starożytności byli też materialistyczni filozofowie - w szczególności Demokryt. Nie tylko deklarował materię jako jedyną istniejącą rzeczywistość, ale także zastanawiał się nad jej strukturą. Według Demokryta materia składa się z atomów – najmniejszych niepodzielnych cząstek. Ten nurt filozoficzny, który traktuje materię jako jedyną rzeczywistość, nazywa się materializmem.
Arystoteles uważał materię za substancję wieczną, niemożliwą do stworzenia i niezniszczalną. Sama materia jest tylko potencjalnym istnieniem, staje się realna dopiero w połączeniu z formą. Ta koncepcja materii została odziedziczona przez filozofię średniowiecza.
Koncepcje materii w filozofii czasów nowożytnych są bardzo zróżnicowane. Z punktu widzenia sensacji materia to wszystko, co oddziałuje na zmysły. T. Hobbes rozróżnia materię skorelowaną z formą (ciałem) i „materię bez formy”. Niektórzy filozofowie idealistyczni – w szczególności J. Berkeley – zaprzeczają istnieniu materii. Z punktu widzenia filozofii Oświecenia materia istnieje, przejawiając się w określonych przedmiotach i zjawiskach.
Na początku XX wieku, kiedy odkrycia naukowe zmusiły do radykalnego zrewidowania koncepcji materii, istniejących od wielu lat w ramach fizyki klasycznej, pojawiło się wiele idealistycznych teorii opartych na rozumowaniu o „zniknięciu materii”: natura materii może się tak dramatycznie zmienić, że materia jako taka nie istnieje. Koncepcjom tym przeciwstawiał się materializm dialektyczny. Zgodnie z tą koncepcją materia jest wieczna, nieskończona i niewyczerpalna, to nie sama materia może zniknąć, a jedynie granica ludzkiej wiedzy na jej temat.
W ramach materializmu dialektycznego narodziła się definicja materii sformułowana przez VI Lenina: „rzeczywistość obiektywna, która istnieje niezależnie od naszej świadomości i jest nam dana w doznaniach”. Tej definicji nie można nazwać nienaganną, ponieważ nie wszystkie poziomy organizacji materii są dostępne dla wrażeń - na przykład na poziomie atomowym nie działają.
Filozofia współczesna traktuje materię jako obiektywną rzeczywistość, która istnieje w dwóch formach - materii i pola. Podstawowe właściwości materii to przestrzeń, czas i ruch. Ruch oznacza całą różnorodność zmian. Istnieje pięć form ruchu materii: ruch fizyczny, chemiczny, mechaniczny, biologiczny i społeczny. Żadna z tych form nie może być zredukowana do innej. Na przykład powstania i wojny można tłumaczyć wzorami społecznymi, ale nie biologicznymi.
